فصل اول: کلیات……………………………. 12

1-1-مقدّمه……………………………. 13

1-1-1-طرح مسأله…………………………… 15

1-1-2-سؤالات پژوهش………………………………. 16

1-1-2-1- سؤال اصلی…………………………… 16

1-1-2-2-سؤالات فرعی…………………………….. 16

1-1-3- فرضیه ­های پژوهش…………………………… 17

1-1-4- اهداف پژوهش………………………………. 17

1-1-5- حدود پژوهش………………………………. 17

1-1-6-روش­شناسی پژوهش………………………………. 17

1-1-7-محدودیت­های پژوهش………………………………. 18

1-1-8-پیشینه­ پژوهش………………………………. 18

فصل دوم: مبانی نظری تحقیق……………………………… 21

2-1- بخش اول: بررسی مفاهیم نظری ……………………………22

2-1-1-معناشناسی حدیث……………………………… 22

2-1-2-اهمیت حدیث و ضرورت حدیث پژوهی…………………….. 23

2-1-3- انواع علوم حدیث……………………………… 24

2-1-3-5-1-4-مختلف الحدیث (علاج الحدیث)…………………………… 14

2-1-4- اهمیت مختلف الحدیث…………………………… 25

2-1-4- هدف مهم در نگارش مختلف الحدیث…………………………… 26

2-1-4- تدوین مختلف الحدیث ……………………………27

2-1-4- تعارض………………………………. 29

2-1-4- بخش دوم: زندگی­نامه­ علامه مجلسی (ره)………………………. 30

2-1-4-1-تولد……………………………. 31

2-1-4-2- خاندان…………………………….. 31

2-1-4-3- استادان…………………………….. 32

2-1-4-4-شاگردان…………………………….. 32

2-1-4-5-مجلسی و گرایش به علوم نقلی…………………………….. 33

2-1-4-6- آثار مجلسی…………………………….. 34

2-1-4-7-وفات……………………………… 36

2-1-5- کتاب مرآه العقول…………………………….. 37

2-1-5-1- انگیزه­ی تألیف……………………………… 37

2-1-5-2- روش تألیف……………………………… 37

2-1-5-3- موضوعات ابواب فقهی مرآه العقول……………………. 38

فصل سوم: بخش اول…………………………… 30

3-1-تعارض و راه­های حلّ آن…………………………….. 40

3-1-1-اختلاف و تعارض اخبار ……………………………41

3-1-2-عوامل پیدایش تعارض………………………………. 42

3-1-2-1- عوامل بیرونی…………………………….. 42

3-1-2-2- عوامل درونی…………………………….. 42

3-1-3- عوامل تعارض و اختلاف در بیان امام علی(ع)……….. 43

3-1-4-عوامل تعارض اخبار از دیدگاه محققان………………… 45

3-1-5- عوامل تحقق تعارض……………………………47

3-1-5-1- یقینی نبودن ادلّه­ی تعارض………………………………. 47

3-1-5-2- وحدت موضوع……………………………. 48

3-1-5-3- حجیّت داشتن دو دلیل…………………………….. 48

3-1-6-شیوه­های حلّ تعارض…………………………… 49

3-1-6-1- روش جمع…………………………… 49

3-1-6-1-1-جمع عرفی (دلالی، مقبول)…………………………… 49

3-1-6-1-2-جمع تبرّعی(عقلی)…………………………… 50

3-1-6-2- روش ترجیح…………………………….. 50

3-1-6-2-1-مرجّحات منصوصه و غیر منصوصه…………………… 51

3-1-6-2-2-مرجّحات صدوری، جهتی، مضمونی…………………… 51

3-1-6-2-3- ترجیح به اعتبار سند و متن روایات………………… 51

3-1-6-3-روش تخییر و توقّف……………………………… 52

فصل سوم: بخش دوّم…………………………… 53

3-2-علامه مجلسی و روش­های حلّ تعارض در روایات مرآه العقول……… 54

3-2-1- اعتقاد مجلسی به عدم تعارض واقعی در روایات………………. 54

3-2-2- روش­های مجلسی در کشف روایات متعارض………………………. 56

3-2-2-1- حمل بر تقیه……………………………. 56

3-2-2-1-1-«تقیه» از دیدگاه فقهای شیعه و اهل سنت…………………….. 58

3-2-2-1-2- تقیّه در زمان معصومان (علیهم السلام)…………………………… 58

3-2-2-1-3-انواع تقیه……………………………. 59

3-2-2-1-4-نمونه­های تقیه در کتاب مرآه العقول…………………………… 64

3-2-2-1-4-1-کیفیت زیارت قبر مؤمنین…………………………….. 64

3-2-2-1-4-2-هم­سفره شدن با مجوس………………………………. 66

3-2-2-1-4-3-دیه­ی قتل خطایی…………………………….. 67

3-2-2-1-4-4-آن­چه موجب حد تازیانه می­شود……………………………. 68

3-2-2-1-4-5-میزان مال مسروقه در اجرای حد سرقت………………….. 70

3-2-2-1-4-6-آن­چه سبب وقوع و عدم وقوع طلاق می­شود……………… 72

3-2-2-1-4-7-موارد ایجاب نگه داشتن عده­ی کامل……………………….. 73

3-2-2-1-4-8-حکم زنی که بدون آمیزش، شوهرش را از دست می­دهد……… 74

3-2-2-1-4-9-طواف نساء در عمره­ی مفرده…………………………… 76

3-2-2-1-4-10- حج پیامبر (ص)…………………………… 78

3-2-2-1-4-11-چگونگی مسح پاها…………………………… 79

3-2-2-1-4-12-اعضاء وضو……………………………. 80

3-2-2-1-4-13-بیع عَذره…………………………… 80

3-2-2-1-4-14-ذبیح الله در حج ابراهیم (ع)…………………………… 81

3-2-2-1-4-14-1-جریان قربانی در قرآن کریم…………………………….. 81

3-2-2-1-4-14-2-پیشینه­ی بحث در سنّت اسلامی…………………………….. 82

3-2-2-1-4-14-3-أدلّه­ی قائلان به ذبیح بودن اسماعیل……………………… 84

3-2-2-1-4-14-4-ذبیح از دیدگاه اهل بیت (علیهم السلام)…………………. 86

3-2-2-2- حمل بر سبب صدور روایات………………………………89

3-2-2-2-1- اعتقاد به لزوم توجه به سبب صدور حدیث……………………. 89

3-2-2-2-2-فواید شناخت سبب صدور حدیث…………………………… 90

3-2-2-2-3-نمونه: داستان ذبح کدو…………………………… 93

 

3-2-2-3-حمل فعل امر بر استحباب و فضیلت ……………………………94

3-2-2-3-1-غسل روز جمعه……………………………. 94

3-2-2-3-2- حکم زنی که قبل از عروسی مسلمان می­شود…………………. 96

3-2-2-3-3-چگونگی خواندن نماز بر مستضعف (در عقیده)……………….. 96

3-2-2-3-4-دعا و تعقیب بعد از نماز…………………………… 97

3-2-2-4-حمل بر تعدّد تفاضل و مراتب مکلّفین…………………………….. 98

3-2-2-4-1-ثواب زیارت حج نیابتی…………………………….. 98

3-2-2-4-2-پاداش حاملان جنازه…………………………… 99

3-2-2-4-3- فضیلت حج گزاردن…………………………….. 100

3-2-2-4-4-پاداش عیادت از بیمار…………………………… 100

3-2-2-5- حمل بر حکومت……………………………… 102

3-2-2-5-1-حکم کسی که به غیر قبله نماز خوانده است……………….. 102

3-2-2-6-حمل بر تخییر……………………………. 103

3-2-2-6-1-چگونگی بالا بردن دست در تکبیر……………………………. 106

3-2-2-7-حمل بر اختلاف مراتب راویان (از نظر جهل و…)……………… 107

3-2-2-7-1-انقطاع وحی پیامبر(ص)…………………………… 109

3-2-2-7-2-تعداد شتران حج پیامبر (ص)…………………………… 110

3-2-3- نتیجه گیری…………………………….. 111

منابع…………………………….. 112

چکیده­ انگلیسی …………………………… 125

چکیده:

پژوهش حاضر، به بررسی روش­های کشف اختلاف و تعارضدر روایات، در بخش فقهی کتاب مرآه العقول فی شرحِ أخبار آلِ الرَسول (جلدهای 13 تا 24) علامه محمد باقر مجلسی می­پردازد. از آن­جایی­که همواره در میان احادیث امامان (علیهم السلام)،اخبار مختلف و متعارض یافت می­شود،مسأله­ی ضرورت حلّ اختلاف در روایات و کشف و شناسایی علل و عوامل ایجاد تعارض، از دیرباز از مباحث مهم و دغدغه آور محدّثان، فقیهان و متکلمان بوده است که در نهایت سبب پدید آمدن علم «مختلف الحدیث» گردید.عالمان و دانشمندان حدیث، برای حلّ اختلاف و تعارض در اخبار، قوانین و روش­هایی وضع کردند تا شبهات موجود پیرامون حدیث را پاسخ­گو باشند. علامه مجلسی در طول عمرش، تمام همتش را به نشر روایات اهل بیت (علیهم السلام) اختصاص داده است. ایشان علاوه بر تبحر بالایشان در فقه، قدرت تصحیح روایات و احادیث را به خوبى دارا بود همان­گونه که این قدرت و ژرف نگرى خود را در مرآه العقول به نمایش گذارده است. وی، با قرار دادن اخبار مشابه در کنار یکدیگر و جمع آوری احادیث مختلف، امکان ملاحظه­ی تعارض روایات را بیش از پیش فراهم کرد. این پژوهش براساس روش توصیفی –  تحلیلی است که در آن، هفت نوع از روش­های کشف اختلاف در کتاب مرآه العقول (جلدهای 13 تا 24)، مورد بررسی قرار گرفته است. این موارد عبارتند از:حمل روایات متعارض بر تقیه؛ حمل براختلاف سبب صدور روایت؛حمل فعل وجوب (امر)، بر استحباب و فضیلت؛ حمل روایات بر تعدّد تفاضل و مراتب مکلفین؛حمل روایات بر حکومت (تفاوت روایات در صورت توسعه و تضییق از نظر: زمان و …)؛حمل روایات بر تخییر (دارای اختیار در انجام هریک از آن دو روایت)؛حمل روایات بر اختلاف مراتب راویان (از نظر جهل، سهو، نسیان و ضبط) می­باشد.

فصل اول: کلیات

1-1- مقدمه

شکی نیست که دانش حدیث، مادر علوم اسلامی است و اهمیت فراوانى در اسلام دارد. در حقیقت، حدیث در فقه اسلامى، پس از قرآن، از منابع اصلی دین اسلام می­باشد که تأمین کننده­ی احکام شرعی (نیاز فطری) بشر است و هرچه که با نیاز بشر سرو کار داشته باشد قطعا جایگزینی ندارد تا انسان را برای رسیدن به سعادت دنیوی و اخروی یاری رساند؛ بنابراین احادیث رسیده از معصومان (علیهم السلام)، نزد شیعه جایگاهی مهم دارد و کسی در اعتبار و حجیّت آن تردید نمی­کند و همگان عمل بر طبق آن را لازم می­شمارند. علاوه بر این، درعلوم مختلف دیگری چون: تفسیر، کلام و … نقش بنیادین داشته ودارای کارکردهای بسیار با ارزشیاست.

 در واقع، علم حدیث زمانى پدید آمد که مسلمانان کوشیدند احادیث واقعى را از احادیث جعلى تشخیص دهند؛ زیرا حدیث در طول تاریخ،دارای فراز و نشیب­هایی بوده است و در اثر راه­یابی خطا و اشتباه در بخشی از احادیث معصوم­(ع)، موجب گشت فقیهان و محدثان در صددچاره­جویی برآیند و راه دست­یابی به احادیث صحیح و معتبر را مشخص نمایند. از این جهت، هر فقیه و حدیث پژوهی درصدد پاسخ گویی به این سؤالات است که: علت تعارض در کلام امامان معصوم چیست؟ و آیا این اختلاف و تعارض، مولود کلام معصوم است یا متأثر از عوامل بیرونی و خارجی آن؟ در پاسخ می­توان گفت: پدیده­ی اختلاف و تعارض اخبار، علل و عوامل گوناگونی داشته است که برخی از آن­ها مربوط به کلام بشری و چگونگی ابلاغ قانون (تقیه­ی امام (ع) در بیان حکم شرعی، تعدد مراتب مکلفین و …)،  و بعضی دیگر مربوط به عوامل بیرونی و خارج از متن کلام (نقل به معنا، سهو راویان