تفسیر کرده اند ، مانند علامه طباطبایی(ره) از مفسران بزرگ شیعه که با روش مخصوص به خود این آیات را تبیین و تشریح نموده است. پژوهش حاضر با عنوان « رویکرد علامه طباطبایی(ره) نسبت به قصص قرآن » درصدد است تا دیدگاه ها و روش های آن علامه بزرگوار را مورد توجه قرار دهد. در این راستا ابتدا دیدگاه علامه طباطبایی(ره) درباره ی ویژگی ها و اهداف قصه های قرآنی و سپس روش های نقل و نقد ایشان ذیل آیات قصص مورد بررسی قرار می گیرد.

این پژوهش نشان خواهد داد که از نظر علامه قصص قرآن با ویژگی هایی چون واقعی بودن داستان ها ، حذف جزئیات ، تنوع اسلوب بیان ، تنوع در تعابیر ، تکرار و داستان در داستان بیان شده تا اهداف مورد نظر الهی مانند اثبات توحید و نبوت ، بیان ولایت و حقانیت کلام الهی ، عبرت گیری ، بشارت و انذار ، تسلی خاطر پیامبر(ص) ، صبر و پایداری ، نمایش سنت های الهی و تاویل حوادث و وقایع را به بهترین شکل محقق سازد. نهایتا آن چه حاصل می شود این است که داستان های قرآن علی رغم عدم بیان تمام جزئیات از ویژگی های هنری قصه پردازی خالی نیست و ضمن رعایت تنوع در بیان خویش هرگز از اهداف خود دور نگشته است.

هم چنین با تبیین قرآنی و روایی قصص و تطبیق آیات با قصه ی عهدین روش علامه در نقل و تفسیر آیات قصص به نمایش در می آید. بدین ترتیب مشخص می شود که همان بیان خاص و اجمالی قصه ی قرآنی برای آشنایی و عبرت گیری مخاطب کافی است و بعضی روایات نسبتا معتبر داستانی برای درک بهتر برخی صحنه ها مناسب است. اما هرگز نباید به قصه ی کتاب مقدس اطمینان داشت ، چرا که ضمن عدم اعتبار سندی ، متنش نیز تحریف شده و مطالب خرافی ، غیر عقلانی و متناقض با آیات قرآنی ارائه می کند.

در پایان با بررسی منقولات گوناگون در رابطه با قصص ، روش علامه در نقد روایات ، اسرائیلیات و آرای مفسران ذیل آیات داستانی مشخص خواهد شد تا نشان دهد روایات ، اسرائیلیات و اقوال صاحب نظران در قبال این موضوع قرآنی باید به لحاظ سندی و دلالی سنجیده شود و چنان چه از صافی های قرآن و روایات معتبر ، عقل و تاریخ معتبر ، اصول مذهبی و عقیدتی و یافته های قطعی علم تجربی عبور کرد ، پذیرفتنی خواهد بود.

کلید واژه ها : قصص قرآن ، تحلیل قصص ، علامه طباطبایی(ره) ، تفسیر المیزان .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست مطالب

 

فصل اول : کلیات ……………………………………………………………………………………………………….. 1.

بخش اول : طرح تحقیق …………………………………………………………………………………………………. 3.

1 .1 . بیان مسئله ………………………………………………………………………………………………….. 3.
1 . 1 . 2 . پیشینه ی تحقیق …………………………………………………………………………………………… 4.

1 . 1 . 3 . بیان جنبه های مجهول و مبهم تحقیق ………………………………………………………………………. 6.

1 . 1 . 4 . سوال اصلی تحقیق ………………………………………………………………………………………… 7.

1 . 1 . 5 . سوالات فرعی تحقیق ……………………………………………………………………………………… 7

1 . 1 . 6 . پیش فرض های تحقیق ……………………………………………………………………………………. 7.

1 . 1 . 7 . فرضیه های تحقیق ………………………………………………………………………………………… 7.

1 . 1 . 8 . جنبه های جدید بودن و نوآوری تحقیق …………………………………………………………………… 8

1 . 1 . 9 . بیان اهمیت موضوع تحقیق ( ذکر فواید علمی و کاربردی ) …………………………………………………8.

1 . 1 . 10 . روش جمع آوری اطلاعات ……………………………………………………………………………… 8.

1 . 1 . 11 . نتایج علمی و عملی تحقیق ……………………………………………………………………………… 8.

1 . 1 . 12 . سازماندهی تحقیق ………………………………………………………………………………………. 9.

بخش دوم : مفهوم شناسی ………………………………………………………………………………………………. 9.

1 . 2 . 1 . قصص ……………………………………………………………………………………………………. 9.

1 . 2 . 2 . نباء ………………………………………………………………………………………………………. 11

1 . 2 . 3 . حدیث ………………………………………………………………………………………………….. 12.

1 . 2 . 4 . تمثیل ……………………………………………………………………………………………………. 13.

1 . 2 . 5 . حکایت …………………………………………………………………………………………………. 13.

1 . 2 . 6 . عبرت …………………………………………………………………………………………………… 13.

1 . 2 . 7 . داستان ………………………………………………………………………………………………….. 15.

بخش سوم : شناخت تفسیر و مفسر ……………………………………………………………………………………. 15.

1 . 3 . 1 . شناخت مفسر …………………………………………………………………………………………… 15.

1 . 3 . 1 . 1 . ولادت …………………………………………………………………………………………… 15.

1 . 3 . 1 . 2 . حیات ……………………………………………………………………………………………. 15.

1 . 3 . 1 . 3 . تالیفات ………………………………………………………………………………………….. 16.

1 . 3 . 1 . 4 . وفات ……………………………………………………………………………………………. 16.

1 . 3 . 1 . 5 . شاگردان …………………………………………………………………………………………..17.

1 . 3 . 2 . شناخت تفسیر …………………………………………………………………………………………… 17.

1 . 3 . 2 . 1 . المیزان …………………………………………………………………………………………… 17.

1 . 3 . 2 . 2 . جایگاه قرآن در المیزان ………………………………………………………………………….. 17.

1 . 3 . 2 . 3 . شیوه تفسیری المیزان …………………………………………………………………………….. 18.

1 . 3 . 3 . 4 . ویژگی های المیزان  ……………………………………………………………………………..  19.

نتیجه ی فصل ……………………………………………………………………………………………………….  20

فصل دوم : ویژگی ها و اهداف قصه های قرآنی …………………………………………………………………………………………………………….. 22

بخش اول : ویژگی های قصه های قرآنی ………………………………………………………………………………. 24.

2 . 1 . 1 . واقعی بودن داستان ها …………………………………………………………………………………… 24.

2 . 1 . 2 . حذف جزئیات ………………………………………………………………………………………….. 27.

2 . 1 . 2 . 1 . به جهت نشان دادن عظمت الهی ………………………………………………………………………………………….. 28

2 . 1 . 2 . 2 . به جهت وجود علت خاص ………………………………………………………………………. 31.

2 . 1 . 2 . 3 . به جهت دلالت فحوای کلام ……………………………………………………………………… 32.

2 . 1 . 2 . 4 . به جهت عدم عنایت به آن مسئله ی جزئی ………………………………………………………… 36.

2 . 1 . 2 . 5 . به جهت ایجاز ……………………………………………………………………………………. 39

2 . 1 . 2 . 6 . به جهت ناگواری مطلب  …………………………………………………………………………. 41

2 . 1 . 2 . 7 . به جهت نشان دادن انجام دو واقعه ی هم زمان …………………………………………………… 42.

2 . 1 . 3 . تنوع اسلوب بیان ……………………………………………………………………………………….. 45.

2 . 1 . 3 . 1 . اجمال و تفصیل ……………………………………………………………………………………………………………….. 46.

2 . 1 . 3 . 1 . الف . گونه های اجمال و تفصیل …………………………………………………………………. 47.

2 . 1 . 3 . 1 . الف . 1 .  اجمال و تفصیل در یک سوره ………………………………………………………… 47.

2 . 1 . 3 . 1 . الف . 2 . اجمال در یک سوره ، تفصیل در سوره دیگر …………………………………………… 48.

2 . 1 . 3 . 1 . ب .  فلسفه اجمال و تفصیل ……………………………………………………………………… 51.

 

2 . 1 . 3 . 1 . ب . 1 . اجمال و تفصیل در پی علت خاص ……………………………………………………… 51.

2 . 1 . 3 . 1 . ب . 2 . اجمال و تفصیل برای یاد آوری ………………………………………………………….. 55.

2 . 1 . 3 . 1 . ج . هدفدار بودن بیان اجمالی قصه ………………………………………………………………………………………. 59.

2 . 1 . 3 . 2 . تقدیم و تاخیر ……………………………………………………………………………………. 61.

2 . 1 . 3 . 2 . الف . فلسفه تقدیم و تاخیر ………………………………………………………………………. 63.

2 . 1 . 3 . 2 . الف . 1 . نمایش عواطف انسانی …………………………………………………………………. 63.

2 . 1 . 3 . 2 . الف . 2 . ایجاد رعب و وحشت و متنبه کردن مخاطب ……………………………………………. 66.

2 . 1 . 3 . 3 . تمثیل …………………………………………………………………………………………….. 68.

2 . 1 . 3 . 3 . الف . تمثیل به جهت اثبات اصل عصمت ………………………………………………………… 69.

2 . 1 . 3 . 3 . ب . تمثیل به جهت نمایش سرنوشت بنی آدم …………………………………………………….. 71.

2 . 1 . 3 . 4 . سایر اسالیب ……………………………………………………………………………………… 73.

2 . 1 . 3 . 4 . الف . اسلوب تعظیم ……………………………………………………………………………… 73.

2 . 1 . 3 . 4 . ب . اسلوب تادیب و احترام ……………………………………………………………………… 75.

2 . 1 . 3 . 4 . ج . اسلوب تمسخر و استهزاء …………………………………………………………………….. 76.

2 . 1 . 3 . 4 . د . اسلوب تشدید در لحن ……………………………………………………………………….. 77.

2 . 1 . 4 . تنوع در تعابیر …………………………………………………………………………………………… 79.

2 . 1 . 4 . 1 . اقتضای مقام سخن ………………………………………………………………………………….80

2 . 1 . 4 . 2 . تحریک عواطف ………………………………………………………………………………….. 83.

2 . 1 . 4 . 3 . تفنن و لطافت بیان ……………………………………………………………………………….. 85.

2 . 1 . 4 . 4 . زمینه چینی برای مسئله …………………………………………………………………………… 88.

2 . 1 . 4 . 5 . هماهنگی با سیاق …………………………………………………………………………………. 90

2 . 1 . 4 . 6 . توجه دادن به سلسله مراتب و عوامل …………………………………………………………………………………… 93 .

2 . 1 . 4 . 7 . تدبر و تفکر ………………………………………………………………………………………. 95.

2 . 1 . 4 . 8 . توجه دادن به زشتی عمل …………………………………………………………………………. 97.

2 . 1 . 5 . تکرار و حکمت آن ……………………………………………………………………………………… 99.

2 . 1 . 6  . داستان در داستان ……………………………………………………………………………………… 107.

بخش دوم : اهداف قصه های قرآنی ………………………………………………………………………………….. 110.

2 . 2 . 1 . اثبات توحید و نبوت …………………………………………………………………………………… 111

2 . 2 . 2 . بیان ولایت الهی ……………………………………………………………………………………….. 114.

2 . 2 . 3 .  توجه به حقانیت کلام الهی ……………………………………………………………………………. 114.

2 . 4 . عبرت آموزی ………………..……………………………………………………………………………… 116.
2 . 2 . 4 . 1 . خطاب به پیامبر و امت اسلام …………………………………………………………………… 117.

2 . 2 . 4 . 2 . خطاب به منکرین و مکذبین ……………………………………………………………………. 118.

2 . 2 . 4 . 3 . خطاب به عموم مردم …………………………………………………………………………… 120.

2 .2 . 5 . بشارت و انذار …………………………………………………………………………………………. 123.

2 . 2 . 5 . 1 . انذار ……………………………………………………………………………………………. 123.

2 . 2 . 5 . 2 . انذار و عبرت …………………………………………………………………………………… 125.

2 . 2 . 5 . 3  . انذار و تهدید ……………………………………………………………………………………………………………….. 127.

2 . 2 . 5 . 4 . انذار مومنین ……………………………………………………………………………………. 128.

2 . 2 . 6 . تسلی خاطر پیامبر ( ص ) …………………………………………………………………………………………………………………. 129

2 . 2. 7 . صبر و پایداری …………………………………………………………………………………………………………………………………….. 130

2 . 2 . 8 . نمایش سنت های الهی …………………………………………………………………………………………………………………………… 131

2 . 8 . 1 . وعده به مومنین برای وراثت زمین ……………………………………………………………….. 131.
2 . 2 . 8 . 2 . فتنه و ابتلای الهی ………………………………………………………………………………. 132.

2 . 2 . 8 . 3 . عذاب الهی …………………………………………………………………………………….. 133.

2 . 2 . 9 . تاویل حوادث و وقایع ………………………………………………………………………………… 134.

نتیجه فصل ……………………………………………………………………………………………………….. 135.

فصل سوم : روش علامه در نقل و تفسیر داستان های قرآن ……………………………………………………………. 138.

بخش اول : تبیین قرآنی قصص ……………………………………………………………………………………….. 140

3 . 1 . 1 . نقل داستان بدون تبیین و اظهار نظر ……………………………………………………………………. 141.

3 . 1 . 2 . تبیین داستان با بهره گرفتن از قرائن ……………………………………………………………………….. 141.

3 . 1 . 2 . 1 . تبیین آیات با بهره گرفتن از آیات ………………………………………………………………….. 144.

3 . 1 . 2 . 1 . الف . نقل داستان با اشاره به سوره و آیه ……………………………………………………….. 145.

3 .1 . 2 . 1 . ب . نقل داستان با فصل بندی …………………………………………………………………… 148 .

3 . 1 . 2 . 1 . ج . نقل بخش هایی از داستان با مقابله آیات ……………………………………………………. 153.

3 . 1 . 2 . 1 . د .  نقل اجمالی داستان هماهنگ با بیان اختصاری قرآن ………………………………………… 157 

3 . 1 . 2 . 2 . تبیین داستان با بهره گرفتن از سایر قرائن …………………………………………………………… 159.

3 . 1 . 3 . توجه دادن به نکات ظریف و ویژه …………………………………………………………………….. 162.

3 . 1 . 3 . 1 . نمایش قدرت الهی …………………………………………………………………………….. 163.

3 . 1 . 3 . 2 . تذکر ویژگی های مترفین ……………………………………………………………………….. 164.

3 . 1 . 3 . 3 . لطافت کلام ……………………………………………………………………………………. 165.

3 . 1 . 3 . 4 . نمایش ادب و برادری ………………………………………………………………………….. 167.

3 . 1 . 4 . ذکر نکات برجسته …………………………………………………………………………………….. 169.

3 . 1 . 5 . توجه دادن به نظارت یک آیه بر چند داستان …………………………………………………………… 175.

3 . 1 . 6 . تذکر بر نتایج و فواید داستان ها ………………………………………………………………………. 177.

بخش دوم : تبیین روایی قصص ……………………………………………………………………………………… 181.

3 . 2 . 1 . نقل روایت بدون نقد و اظهار نظر ……………………………………………………………………… 182.

3 . 2 . 2 . نقل روایت و تایید آن …………………………………………………………………………………. 185.

3 . 2 . 2 . 1 . با روایات معتبر دیگر …………………………………………………………………………… 185.

3 . 2 . 2 . 2 . با عقل …………………………………………………………………………………………. 187.

3 . 2 . 2 . 3 . با تاریخ معتبر ………………………………………………………………………………….. 188.

3 . 2 . 3 . نقل کامل روایت به جهت توجه دادن به جزئیات داستان ………………………………………………. 191.

3 . 2 . 4 . نقل معتبرترین روایت در عین توجه دادن به ضعف های احتمالی آن …………………………………… 193 

بخش سوم : تطبیق قصص قرآنی با تورات و انجیل ………………………………………………………………….. 196.

3 . 3 . 1 . دیدگاه علامه نسبت به تورات و انجیل فعلی …………………………………………………………… 198.

3 . 3 . 1 . الف . سرنوشت تورات فعلی ………………………………………………………………………. 198.

3 . 3 . 1 . ب . سرنوشت انجیل فعلی …………………………………………………………………………. 199.

3 . 3 . 2 . نقل از تورات بدون اظهار نظر ……………………………………………………………………………201

3 . 3 . 3 . نقل از تورات با اظهار نظر …………………………………………………………………………….. 205.

3 . 3 . 3 . 1 . نقد و ذکر تناقضات ……………………………………………………………………………. 205.

3 . 3 . 3 . 1 . الف . با نقل داستان …………………………………………………………………………….. 206.

3 . 3 . 3 . 1 . ب . بدون نقل داستان ………………………………………………………………………….. 213.

3 . 3  . 3 . 2 . تایید و هماهنگی با قرآن ………………………………………………………………………. 215.

3 . 4 . نکته ی پایانی فصل : نقل داستان ها یک مرتبه و ارجاع آن به موارد دیگر …………………………………. 217 

نتیجه ی فصل …………………………………………………………………………………………………….. 219.

فصل چهارم : روش علامه در نقد تفاسیر ذیل آیات قصص …………………………………………………………….. 221

بخش اول : نقد روایات تفسیر قصص ………………………………………………………………………………… 223.

4 . 1 . 1 . به لحاظ سندی ………………………………………………………………………………………… 225.

4 . 1 . 1 . 1 . ضعف سند …………………………………………………………………………………….. 225.

4 . 1 . 1 . 2 . خبر واحد ………………………………………………………………………………………. 226.

4 . 1 . 2 . به لحاظ دلالی ………………………………………………………………………………………… 227.

4 . 1 . 2 . 1 . مخالفت با قرآن و سنت ………………………………………………………………………… 227.

4 . 1 . 2 . 1 . الف . مخالفت با نص صریح قرآن ……………………………………………………………… 228.

4 . 1 . 2 . 1 . ب . مخالفت با سیاق …………………………………………………………………………… 230.

4 . 1 . 2 . 1 . ج . مخالفت با سنت ……………………………………………………………………………. 233.

4 . 1 . 2 . 2 . مخالفت با ضروریات مذهب ……………………………………………………………………. 235.

4 . 1 . 2 . 3 . مخالفت با عقل …………………………………………………………………………………. 240.

4 . 1 . 2 . 4 . اضطراب و اختلاف در متن ………………………………………………………………………………………………. 244.

4 . 1 . 3 . اسرائیلیات …………………………………………………………………………………………….. 248.

4 . 1 . 3 . 1 . دیدگاه علامه …………………………………………………………………………………… 249.

بخش دوم :  نقد نظرات مفسران دیگر ………………………………………………………………………………… 253.

4 . 2 . 1 . با ملاک قرآن و روایات ……………………………………………………………………………….. 253.

4 . 2 . 2 . با ملاک سیاق …………………………………………………………………………………………. 254.

4 . 2 . 3 . با ملاک تاریخ معتبر …………………………………………………………………………………… 254.

4 . 2 . 3 . 1 . اعتبار گزارشات تاریخی ……………………………………………………………………….. 255.

4 . 2 . 3 . 2 . نقل  تاریخ به جهت استفاده …………………………………………………………………….. 256.

4 . 2 . 3 . 3 . نقل تاریخ به جهت نقد …………………………………………………………………………. 258.

4 . 2 . 4 . با ملاک عقل ………………………………………………………………………………………….. 263.

4 . 2 . 5 . با ملاک اصول عقاید شیعه …………………………………………………………………………….. 265.

4 . 2 . 6 . با ملاک علوم تجربی قطعی ……………………………………………………………………………. 267.

نتیجه فصل ……………………………………………………………………………………………………….. 272.

نتیجه گیری  ………………………………………………………………………………………………………….. 276

فهرست منا بع ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………279

 

 

 
 فصل اول

 

کلیات

 

 

هر مکتوبی قبل از ورود به بخش اصلی ، مقدماتی را برای آشنایی مخاطب عرضه می کند . در این پژوهش نیز در فصل اول مباحث مقدماتی در سه بخش عنوان می شود . در بخش اول طرح تحقیق و در بخش دوم مفهوم شناسی واژگان مرتبط و پرکاربرد موضوع خواهد آمد . چون مناسب است پیش از آغاز بحث درباره ی دیدگاه های یک صاحب نظر ، کمی پیرامون شخصیت و آثار وی صحبت شود ، بخش سوم به معرفی اختصاری علامه و المیزان اختصاص دارد . تا از این رهگذر مخاطب با روش کلی علامه در تفسیر آشنا شود و هنگامی که با برخی اصطلاحات و بیانات در روند پژوهش مواجه شد ، برایش نامأنوس نباشد . البته در انتها نتیجه ای کلی از کلیات نیز ارائه می شود .