مرور زمان کیفری به عنوان یکی از موجبات سقوط دعوای عمومی شناخته می شود. این نهاد در قوانین مجازات عمومی قبل از انقلاب اسلامی به صراحت مورد قانونگذاری قرار گرفته بود ولی بعد از انقلاب اسلامی به دلایل شرعی از سیستم قضایی حذف شد تا اینکه در قانون آئین دادرسی کیفری سال 1378 در دسته ای محدود از جرائم و در قانون مجازات اسلامی سال 1392 در دسته گسترده ای از جرائم پذیرفته شد. با وجود پذیرش آن و تلاش در جهت رفع ایرادات همچنان ابهاماتی از هر جهت به آن وارد است که این ایرادات می تواند محل بحث و تحقیق قرار گیرد. هدف این پایان نامه پاسخ به این ایرادات و ابهامات و تلاش در جهت رفع آنها یا یافتن پیشنهاداتی به قانونگذار در جهت اصلاح آنهاست. مهمترین ایرادات و ابهاماتی که نهاد مرورزمان کیفری در قانون مجازات اسلامی سال 1392 دارد یکی غیر منطقی بودن ترتیب، مدت و شرایط برای شمول آن نسبت به جرایم تعزیری و عدم هماهنگی آنها با مبانی نظری این نهاد است و دیگری شمول یا عدم شمول آن نسبت به جرایم و مجازات های اشخاص حقوقی که خود جای سوال دارد و عدم خروج برخی از جرایم مهم و شدید از شمول آن می باشد. در این پایان نامه سوالات و فرضیات ما حول همین سه موضوع بوده و پس از تجزیه و تحلیل مقررات قانون مجازات اسلامی درباره مرورزمان، این سه ایراد را در قانون به بررسی کرده و در نهایت پیشنهاداتی را در جهت رفع آنها مطرح کرده ایم.

واژه های کلیدی: مرور زمان تعقیب، مرور زمان شکایت، مرور زمان مجازات، انقطاع مرور زمان، تعلیق مرور زمان.

فهرست مطالب
مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………….. 1
1- بیان مسأله ………………………………………………………………………………………………………………. 1
2- سابقه تحقیق …………………………………………………………………………………………………………… 2
3- ضرورت و نوآوری تحقیق ……………………………………………………………………………………….. 3
4- سؤال های تحقیق ……………………………………………………………………………………………………. 4
5- فرضیه های تحقیق ………………………………………………………………………………………………….. 4
6- هدف ها و کاربرد های مورد انتظار از انجام تحقیق ……………………………………………………… 5
7- روش و نحوه انجام تحقیق و به دست آوردن نتیجه ……………………………………………………… 5
8- ساماندهی (طرح) تحقیق ………………………………………………………………………………………….. 5
فصل اوّل- مفهوم شناسی، سیر تاریخی و مبانی نظری ……………………………………………………. 6
بخش اوّل- تعریف، سابقه و فلسفه مرورزمان ………………………………………………………………….. 7
مبحث اوّل- تعریف و سابقه مرورزمان ……………………………………………………………………………. 7
گفتار اوّل- تعریف مرورزمان …………………………………………………………………………………………. 8
1- مفهوم لغوی مرورزمان ……………………………………………………………………………………………… 8
2- مفهوم اصطلاحی مرورزمان ………………………………………………………………………………………. 8
الف- مرورزمان به مفهوم عام …………………………………………………………………………………………. 8
ب- مرورزمان به مفهوم خاص ………………………………………………………………………………………. 9
یک- مرورزمان حقوقی به مفهوم خاص ………………………………………………………………………….. 9
دو- مرورزمان کیفری به مفهوم خاص …………………………………………………………………………… 10
3- تفاوت مرورزمان حقوقی و کیفری …………………………………………………………………………….10
گفتار دوّم- سابقه تاریخی مرورزمان ……………………………………………………………………………… 11
1- سابقه تاریخی مرورزمان در جهان ……………………………………………………………………………. 12
2- سابقه تاریخی مرورزمان در حقوق ایران …………………………………………………………………… 12
الف– مرورزمان در ایران قدیم ……………………………………………………………………………………… 12
ب– مرورزمان در ایران معاصر …………………………………………………………………………………….. 13
یک- مرورزمان در قوانین قبل از انقلاب اسلامی ……………………………………………………………. 13
دو- مرورزمان در قوانین بعد از انقلاب اسلامی ……………………………………………………………… 14
مبحث دوّم- فلسفه مرورزمان ………………………………………………………………………………………. 15
گفتار اوّل- مرورزمان حقوقی و دیدگاه موافقان و مخالفان آن …………………………………………… 15
گفتار دوّم- مرورزمان کیفری و دیدگاه موافقان و مخالفان آن …………………………………………… 17
1- ادلّه موافقان مرورزمان کیفری ………………………………………………………………………………….. 17
2- ادلّه مخالفان مرورزمان کیفری …………………………………………………………………………………. 18
بخش دوّم- مرورزمان در فقه اسلامی ……………………………………………………………………………..20
مبحث اوّل- مرورزمان حقوقی در فقه امامیه ………………………………………………………………….. 21
گفتار اوّل- ادلّه عدم مشروعیت مرورزمان حقوقی در فقه امامیه ……………………………………….. 21
گفتار دوّم- ادلّه مشروعیت مرورزمان حقوقی در فقه امامیه ………………………………………………. 22
مبحث دوّم- مرورزمان کیفری در فقه اسلامی ………………………………………………………………… 23
گفتار اوّل- مرورزمان جرم در کلام فقهای اسلامی ……………………………………………………………23
1- مرورزمان جرم در کلام فقهای امامیه ………………………………………………………………………… 24
2- مرورزمان جرم در کلام فقهای اهل سنّت ……………………………………………………………………26
الف- نظریه ابوحنیفه …………………………………………………………………………………………………… 26
ب- نظریه مالک، احمد و شافعی ………………………………………………………………………………….. 27
گفتار دوّم- مرورزمان مجازات در کلام فقهای اسلامی …………………………………………………….. 28
1- مرورزمان مجازات در کلام فقهای امامیه …………………………………………………………………… 28
2- مرورزمان مجازات در کلام فقهای اهل سنّت …………………………………………………………….. 29
الف- نظریه ابوحنیفه …………………………………………………………………………………………………… 29
ب- نظریه مالک، احمد و شافعی ………………………………………………………………………………….. 30
گفتار سوّم- دلایل مخالفان و موافقان مرورزمان کیفری در فقه اسلامی ………………………………. 31
1- دلایل موافقان مرورزمان کیفری در فقه اسلامی ………………………………………………………….. 31
الف- مصالح مرسله ……………………………………………………………………………………………………. 31
ب- تغییر نص به تبع تغییر عرف ………………………………………………………………………………….. 32
ج- شهادت متهم ………………………………………………………………………………………………………… 32
2- دلایل مخالفان مرورزمان کیفری در فقه اسلامی …………………………………………………………. 33
الف- اطلاق ادلّه مربوط به اجرای مجازات ها در حقوق اسلامی ………………………………………. 33
ب- قاعده الحق قدیم و لا یبطله شیئ حادث …………………………………………………………………. 34
ج- استصحاب بقای حقوق سابق …………………………………………………………………………………. 34
د- رد نظریه متّهم بودن شاهد ………………………………………………………………………………………. 34
گفتار چهارم- ادلّه توجیه کننده مشروعیت مرورزمان در جرائم و مجازات های تعزیری ………. 35
1- آیات قران …………………………………………………………………………………………………………….. 35
2- ماهیت مجازات های تعزیری ………………………………………………………………………………….. 36
3- قاعده عقلی ضرورت حفظ نظام اجتماعی ………………………………………………………………… 37
فصل دوّم- مرورزمان کیفری در حقوق جزای ایران …………………………………………………….. 43
بخش اوّل- مرورزمان کیفری در قانون مجازات اسلامی مصوّب سال 1392 ………………………. 44
مبحث اوّل- دایره اعتبار و اجرای مقرّرات مرورزمان کیفری …………………………………………….. 44
گفتار اوّل- جرایم و مجازاتهای تحت شمول مرورزمان کیفری …………………………………………. 45
1- جرایم و مجازات های تعزیری ……………………………………………………………………………….. 45
الف- تعزیر از منظر فقه امامیه ……………………………………………………………………………………… 46
ب- تعزیر در قانون مجازات اسلامی مصوّب سال 1392 …………………………………………………. 48
یک- تعریف تعزیر وتفاوت آن با تعریف مندرج در قانون مجازات اسلامی سال 1370 ……….. 48
دو- درجات تعزیر ……………………………………………………………………………………………………… 50
2- جرایم و مجازات های اشخاص حقوقی …………………………………………………………………… 52
گفتار دوّم- جرایم و مجازات های خارج از شمول مرورزمان کیفری ………………………………… 54
مبحث دوّم- مرورزمان تعقیب در قانون مجازات اسلامی سال 1392 …………………………………. 58
گفتار اول- مبدأ، مدت و آثار مرورزمان تعقیب ………………………………………………………………. 58
1- مبدأ مرورزمان تعقیب …………………………………………………………………………………………….. 58
الف- جرایم آنی و جرایم مستمر ………………………………………………………………………………….. 59
ب- جرایم به عادت و جرایم مرکّب …………………………………………………………………………….. 60
ج- جرایم مطلق و مقیّد ………………………………………………………………………………………………. 61
د- مبدأ مرورزمان در جرم افترا …………………………………………………………………………………….. 62
2- مدت مرورزمان تعقیب …………………………………………………………………………………………… 63
3- آثار مرورزمان تعقیب …………………………………………………………………………………………….. 67
گفتار دوّم- انقطاع و تعلیق مرورزمان تعقیب ………………………………………………………………….. 70
1- انقطاع مرورزمان تعقیب …………………………………………………………………………………………. 70
2- تعلیق مرورزمان تعقیب ………………………………………………………………………………………….. 73
مبحث سوّم- مرورزمان شکایت ……………………………………………………………………………………. 76
گفتار اوّل- جرایم مشمول مرورزمان شکایت …………………………………………………………………. 77
1- جرایم قابل گذشت به مفهوم خاص آن مندرج در ماده 104 ……………………………………….. 77
2- جرایم حق الناسی که شرعاً قابل گذشت باشند ………………………………………………………….. 79
گفتار دوّم- مبدأ و مدت مرورزمان شکایت ……………………………………………………………………. 81
مبحث چهارم- مرورزمان اجرای

مجازات در قانون مجازات اسلامی سال 1392 …………………. 84
گفتار اوّل- مبدأ، مدت و آثار مرورزمان اجرای مجازات ………………………………………………….. 84
1- مبدأ مرورزمان اجرای مجازات ………………………………………………………………………………… 84
2- مدت مرورزمان اجرای مجازات ………………………………………………………………………………. 88
3- آثار مرورزمان اجرای مجازات …………………………………………………………………………………. 90
گفتار دوّم- انقطاع و تعلیق مرورزمان اجرای مجازات ……………………………………………………… 93
1- انقطاع مرورزمان اجرای مجازات …………………………………………………………………………….. 94
2- تعلیق مرورزمان اجرای مجازات ………………………………………………………………………………..98
بخش دوّم- مرورزمان در سایر قوانین جزایی ایران ……………………………………………………….. 102
مبحث اوّل- مرورزمان در قوانین جزایی واجد جنبه کیفری در ایران ……………………………….. 102
گفتار اوّل- مرورزمان کیفری در قانون آئین دادرسی کیفری سال 1378 …………………………… 103
گفتار دوّم- مرورزمان در قانون صدور چک …………………………………………………………………. 107
مبحث دوّم- مرورزمان در قوانین جزایی واجد جنبه انضباطی در ایران ……………………………. 109
گفتار اوّل- مرورزمان در قانون نظارت بر رفتار قضات مصوب سال 1390 ………………………. 109
گفتار دوّم- مرورزمان در قانون دفاتر اسناد رسمی و کانون سردفتران و دفتریاران مصوب سال 1354 ……………………………………………………………………………………………………………………… 111
نتیجه گیری ……………………………………………………………………………………………………………… 114
پیشنهادات ……………………………………………………………………………………………………………….. 124
فهرست منابع …………………………………………………………………………………………………………… 129
چکیده انگلیسی………………………………………………………………………………………………………… 134

مقدمه

1- بیان مسأله

مرور زمان کیفری یک نهاد نسبتاً جدید در حقوق کشورها می باشد که عبارت است از «انقضای مدتی از تاریخ وقوع جرم یا تاریخ قطعیت حکم که پس از آن، متهم دیگر قابل تعقیب و یا حکم دیگر قابل اجرا نخواهد بود.» (خالقی، 1389، 132) بررسی این مفاد در قوانین گذشته در طول ادوار تاریخ بشر نشان می دهد که چنین نهادی مورد توجه زیاد قانون گذاران آن دوران نبوده است و به شکل محدودی آن را در قوانین جزایی خود پذیرفته اند؛ لذا توجه گسترده به چنین تأسیسی در حقوق جزا و بحث و بررسی آن از طرف حقوقدانان بیشتر در همین قرون اخیر صورت گرفته است.

در میان فقها و صاحبنظران فقه امامیه نیز سابقه توجه گسترده به چنین نهادی وجود نداشته است و برای کسانی که در فقه و اصول اسلامی تبحر و مهارت دارند این مسأله و پرداختن به آن تازگی دارد. همین امر؛ یعنی جدید بودن این نهاد، سبب شده است که وقتی قانونگذاران خارجی خواسته اند این نهاد را در قوانین جزایی خود وارد کنند، از طرف حقوقدانان نظرات موافق و مخالف نسبت به آنان ابراز شود و از طرفی نیز سبب شده است که وقتی قانون گذاران کشورهای اسلامی مانند قانونگذاران کشور ما خواسته اند آن را مورد تصویب قرار بدهند، از همان ابتدا نسبت به مشروعیت آن از طرف صاحبنظران فقه اسلامی خدشه وارد شود. به عنوان نمونه وقتی قانونگذار قبل از انقلاب اسلامی آن را در قوانین جزایی خود مورد پذیرش قرار داده بود، در همان زمان مخالفت هایی با این مفاد وجود داشت به عنوان مثال آقای شفائی (1345، 46-45) معتقد است: «از تجزیه و تحلیل ادله مدعیان قانون مرور زمان در اسلام این نتیجه حاصل می شود که ادله آنان همگی مخدوش است و وجود قانون مذکور (مرور زمان) مخالف روح مکتب مزبور و معارض قواعد و اصول استنادی مدعیان می باشد و از لحاظ شرعی به هیچ وجه قابل پذیرش نیست.»

پس از انقلاب اسلامی با توجه به ضرورت ابتنای قوانین و مقررات بر موازین اسلامی، قانون گذار با همین توجیه حاضر به پذیرش چنین نهادی نشد و این نهاد به دلیل مغایرت با موازین شرعی از طرف شورای نگهبان و همین طور دادگاه ها مورد قبول واقع نشد. بعد از مدتی به دلیل اشکالاتی که در کار دستگاه قضایی به وجود آمد، قانون گذار در قانون آیین دادرسی کیفری سال 1378 تا حدودی با مقررات غیر جامع و ناقص و دارای اشکال آن را در دسته ای خاص از جرایم بدون مشخص کردن ضابطه ای پذیرفت و سرانجام با تغییر موضعی آشکار در قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 با مقررات نسبتاً جامعی آن را در دسته ای گسترده از جرایم پذیرفته است. چنین تغییر نگرشی که با این شرایط در سال های پس از انقلاب سابقه نداشته است، ممکن است باعث ایجاد مشکل برای قضات و دستگاه دادگستری شود؛ زیرا آنها سابقه آشنایی قبلی زیادی با این نهاد ندارند و یا اگر دارند به دلیل اینکه مقررات قبلی راجع به مرور زمان در قانون آیین دادرسی کیفری سال 1378 ناقص بوده است، ممکن است بسیاری از مقررات و قواعد جدید این نهاد برای آنها نامأنوس و ناآشنا باشد. از طرفی با توجه به آمار بالای جرائم در کشور و تراکم پرونده های کیفری، این نهاد می تواند باعث راحتی و سرعت کار دستگاه قضایی در رسیدگی به پرونده های جدید باشد و از طرفی در ندامت و اصلاح مجرمینی که سال های مدیدی از ارتکاب جرم آنها گذشته و عملاً ممکن است تغییر روحیه در آنها رخ داده باشد، موثر واقع شود. با توجه به این توضیحات و سختگیری قانون گذار نسبت به پذیرش چنین نهادی در ابتدا و سپس پذیرش آن به طور نسبتاً گسترده ای در بسیاری از جرائم و شرایط موجود در دستگاه قضایی کشور ما و جدید بودن قانون مجازات اسلامی برای قضات، بر آن شدم که در این پایان نامه شرایط و قواعد این نهاد را در قانون مجازات اسلامی سال 1392 بررسی کرده و اشکالات و نواقص آن را بیابم

– ضرورت و نوآوری تحقیق

ضرورت پرداختن به مفاد مرور زمان از این جهت است که مرور زمان بر اساس این عقیده به وجود آمده است که با گذشتن مدتی از تاریخ وقوع جرم شخص دچار حالت ندامت و پشیمانی شده و کم کم تغییر رویه و رفتار داده و دیگر به سمت ارتکاب جرم نمی رود و مجازات و تعقیب او فاقد هدف اصلاح و درمان می باشد؛ لذا اهمیت این امر ایجاب می کند که مقررات مربوط به مرور زمان جامع و کامل باشد تا این امر تحقق پیدا کند. اگر این مقررات جامع و کامل نباشد، رسیدن به این هدف با مانع مواجه می شود و از طرفی مهمترین واکنش جامعه در برابر جرم یعنی مجازات را از او سلب می کند و باعث فرار مجرمان خطرناک از چنگال عدالت می شود.

ضرورت دیگری که پرداختن به مفاد مرور زمان را توجیه می کند این است که قضات دادگستری بایستی با فلسفه چنین نهادی و مبانی نظری آن آشنایی داشته باشند تا نست به رعایت مقررات آن حساس باشند و به آن اهمیت بدهند و از طرفی بتوانند مقررات آن را با توجه به دکترین حقوقی و مبانی نظری آن تفسیر کرده و زمینه را برای تحقق هدف اصلی مرور زمان که همانا اصلاح و درمان مجرمین پس از گذشتن مدت زمانی از تاریخ وقوع جرم است فراهم آورند. از طرفی این مفاد و تفسیر درست آن می تواند زمینه را برای کاستن از حجم پرونده های قضایی که معضل بزرگ امروز دستگاه قضایی است فراهم آورد تا قضات بتوانند با طمأنینه و آرامش خاطر به رسیدگی به پرونده های جدید تر بپردازند. این امر نیز از عواملی می تواند باشد که ضرورت پرداختن به این موضوع را بیشتر تقویت می کند.

4- سوال های تحقیق

4-1- آیا ترتیب، شرایط و و مدت های پیش بینی شده برای شمول مرور زمان نسبت به جرایم تعزیری در قانون مجازات اسلامی، منطقی و فاقد اشکال است؟